Bạn có thể cảm thấy nhân đạo hiệu quả chỉ giới hạn ở những hoạt động có lợi ích tương đối dễ định lượng, chẳng hạn như tẩy giun cho học sinh hoặc phân phát màn ngủ chống sốt rét. Tôi hy vọng cuộc thảo luận về giá trị kỳ vọng này giúp giải thích lý do tại sao không phải như vậy.
Chúng ta thường tập trung vào những cách thức cụ thể, có thể đo lường được để giúp đỡ người khác. Không may là thế giới thực không phải lúc nào cũng đơn giản như vậy. Thông thường, chúng ta không biết liệu hành động của mình có thành công hay không, và do khó biết điều gì sẽ xảy ra theo hướng ngược lại, ta thường không bao giờ biết liệu hành động của mình có thực sự tạo ra sự khác biệt hay không.
Khi nói đến hiệu quả của những thay đổi về mặt chính trị, vấn đề này trở nên đặc biệt nghiêm trọng. Kể cả bạn tranh cử trong một chiến dịch và chính sách mà bạn vận động được thực thi, vẫn thường xuất hiện những ngoại lực ảnh hưởng, gây khó khăn cho việc đo lường từng tác động cụ thể mà bạn có thể tạo ra.
Tuy nhiên, chúng ta không nên loại bỏ các hoạt động có tính đầu cơ hoặc rủi ro cao, vì khi thành công chúng có thể tạo ra tác động rất lớn. Do đó, ta cần một cách để so sánh các hành động rủi ro hơn nhưng đem lại hiệu quả cao hơn với các hành động chắc chắn có thể tạo ra tác động.
Trong kinh tế học và lý thuyết quyết định, phương thức tiêu chuẩn để làm được điều này là xem xét giá trị kỳ vọng từ một hành động. Lấy ví dụ đơn giản, giả sử tôi đề nghị bạn đặt cược. Tôi sẽ tung một đồng xu hai mặt và nếu đồng xu ngửa, tôi sẽ cho bạn 2 đô la; nếu đồng xu sấp, bạn cho tôi 1 đô la. Bạn có nên đặt cược không?
Theo ý tưởng về giá trị kỳ vọng, bạn nên. Để tính toán giá trị tiền kỳ vọng của mỗi lần đặt cược, bạn xem xét tất cả các kết quả có thể xảy ra của lần đặt cược đó. Đối với mỗi kết quả, bạn lấy lãi hoặc lỗ về tiền và nhân nó với xác suất xuất hiện. Trong trường hợp này, có hai kết quả có thể xảy ra, sấp và ngửa. Mỗi người có 50% cơ hội nhận được tiền. Do đó, giá trị tiền kỳ vọng của việc đặt cược là (50% × +2 đô la) + (50% × -1 đô la) = 0,50 đô la. Giá trị tiền kỳ vọng của việc từ chối đặt cược là 0. Vậy bạn nên đặt cược vì nó có giá trị kỳ vọng cao hơn.
Tối đa hóa giá trị kỳ vọng thường được coi là chiến lược tốt nhất để đưa ra quyết định khi bạn biết giá trị và xác suất của từng lựa chọn. Đó là chiến lược được sử dụng bởi các nhà kinh tế, nhà thống kê, người chơi poker, chuyên gia quản lý rủi ro và nhiều người khác, những người thường xuyên đối phó với những kết quả không chắc chắn. Để biết lý do tại sao, hãy giả sử tôi đề nghị bạn tham gia một ván cược tương tự như thế hết lần này đến lần khác. Về lâu dài, nếu chấp nhận ván cược, bạn gần như được đảm bảo kiếm nhiều tiền hơn so với việc từ chối: trên thực tế, trung bình bạn sẽ kiếm được 50 xu cho mỗi lần đặt cược.
Trong ví dụ về tung một đồng xu, chúng ta đã nói về giá trị tiền kỳ vọng. Tuy nhiên, khi nghĩ về việc mua những thứ cho bản thân, bạn thường không quan tâm đến giá trị tiền kỳ vọng. Hầu hết mọi người muốn giữ 1.000 đô la hơn là đặt cược số tiền đó vào cơ hội 1% có được 100.001 đô la, mặc dù giá trị tiền tệ kỳ vọng của việc đặt cược là dương. Điều đó hợp lý bởi vì tiền có giá trị giảm dần: nếu bạn giống như hầu hết mọi người, khi chi 1000 USD đầu tiên trong số tiền 100.001 USD thắng xổ số để cải thiện cuộc sống, bạn sẽ vui hơn so với việc chi 1000 USD cuối cùng cũng với cùng mục đích. Tuy nhiên, điều này không đúng khi áp dụng vào hoạt động từ thiện.
Nếu bạn quyên góp 1.000 USD cho Against Malaria Foundation (Tổ chức chống sốt rét), họ sẽ mua và phân phát 160 màn ngủ. Nếu bạn quyên góp 100.000 USD cho Against Malaria Foundation, họ sẽ mua và phân phát 16.000 màn ngủ. Bởi vì các vấn đề xã hội trên thế giới quá lớn, giá trị của những nguồn lực bổ sung dành cho các vấn đề đó giảm rất chậm. Các nguồn lực bổ sung sẽ phần nào giảm giá trị – nếu Against Malaria Foundation nhận được 50 triệu USD (gấp vài lần ngân sách hiện tại), bởi khi đó, họ phải vật lộn tiêu hết số tiền này sao cho vừa nhanh chóng, vừa hiệu quả như việc chi tiêu hiện tại. Và sau khi chi hàng tỷ đô la cho màn ngủ, việc chi nhiều tiền hơn sẽ không hiệu quả vì lúc đó tất cả những người cần màn đều có đủ rồi.
Và, như chúng ta đã thấy, việc chi tiền điều trị sốt rét sẽ hiệu quả hơn điều trị ung thư một phần vì người điều trị sốt rét nhận được một phần nguồn lực rất nhỏ so với nguồn lực mà người điều trị ung thư nhận được. Nhưng khi nghĩ rằng đấy “chỉ là” hàng triệu đô la mà thôi, người ta thường cho rằng nếu tiền được dùng cho mục đích nhân đạo thì giá trị của nó không đổi, cho dù con số bạn sở hữu có là bao nhiêu đi chăng nữa.
Ngoài việc cung cấp cách so sánh rủi ro từ các hoạt động khác nhau, khái niệm giá trị kỳ vọng còn giúp chúng ta lựa chọn rủi ro nào đáng để chấp nhận. Bạn có sẵn sàng dành 1 tiếng trên một chiếc xe máy nếu chiếc xe máy đó tuy tuyệt đối an toàn nhưng lại khiến bạn bất tỉnh trong 3 tiếng 45 phút sau đó?
Nếu câu trả lời của bạn là không nhưng bạn vẫn vui vẻ đi xe máy trong cuộc sống hàng ngày, có lẽ bạn chưa lường hết nguy cơ tử vong. Suy nghĩ cẩn thận về giá trị kỳ vọng là điều quan trọng vì con người thường rất tệ khi đánh giá các sự kiện có giá trị cao nhưng xác suất lại thấp. Các nhà tâm lý học phát hiện rằng mọi người hoặc đặt trọng số quá cao vào các sự kiện có xác suất thấp (có thể là khi mọi người chọn chơi xổ số), hoặc đơn giản là bỏ qua hết.
