Có một sự phân biệt cơ bản giữa hai kiểu tư duy: một là suy nghĩ về điều ta muốn đạt được, và hai là tìm cách để đạt được điều đó. Nói cách khác, có sự khác biệt quan trọng giữa chiến lược và thực thi. Chiến lược là việc xác định mục tiêu tổng thể, trong khi thực thi bao gồm mọi hành động thực tiễn cần thiết để biến những kế hoạch đó thành hiện thực sau khi ta đã quyết định.
Tự nhiên mà nói, ta thường nghĩ rằng mình sẽ dành rất nhiều thời gian để lập chiến lược trước khi chuyển sang thực thi – bởi lẽ, dù ta có giỏi giang đến đâu trong việc hoàn thành kế hoạch, điều thực sự quan trọng là ta đã khởi đầu với kế hoạch đúng đắn hay chưa. Kết quả cuối cùng chỉ tốt đẹp nếu xuất phát từ những mục tiêu đúng đắn ngay từ đầu.
Thế nhưng, có một nghịch lý trong cách trí óc chúng ta vận hành: nhìn chung, ta giỏi thực thi hơn là lập chiến lược. Dường như ta có năng lượng bẩm sinh để vượt qua các chướng ngại vật trên con đường đạt được mục tiêu, nhưng lại có cùng một sự trì hoãn bẩm sinh khi phải tạm dừng để suy nghĩ xem những mục tiêu đó thực sự có ý nghĩa hay không. Chúng ta siêng năng, cần mẫn trong thực thi bao nhiêu thì lại thờ ơ, qua loa với việc lập chiến lược bấy nhiêu.
Hậu quả của xu hướng thiên lệch này hiện rõ ở mọi lĩnh vực. Ta tập trung vào kiếm tiền nhiều hơn là tìm hiểu cách tiêu tiền sao cho ý nghĩa nhất. Ta cố gắng rất nhiều để trở nên “thành công” nhưng lại ít khi dành thời gian xem xét liệu quan niệm phổ biến về thành công có thực sự mang lại hạnh phúc hay không. Ở tầm mức rộng hơn, các tập đoàn thường chú trọng vào việc cung cấp sản phẩm và dịch vụ của mình một cách hiệu quả, hơn là lùi lại để đặt câu hỏi: “Liệu chúng ta đang thực sự mang lại điều gì có giá trị cho khách hàng?”. Các quốc gia mải mê với việc tăng trưởng GDP mà ít khi tự vấn về lợi ích thực sự của việc gia tăng sức mua.
Loài người xuất sắc về mặt kỹ thuật hơn là triết học: máy bay của ta ấn tượng hơn rất nhiều so với mục đích ta bay tới. Ta giỏi giao tiếp nhưng lại vụng về trong việc thấu hiểu nhau. Ta bận rộn cải thiện khả năng thực thi nhưng lại lơ là suy ngẫm về ý nghĩa của những điều ta thực sự đang làm.
Trong mọi trường hợp, ta thường tập trung vào phương tiện, công cụ và cách thực hiện hơn là đối mặt với câu hỏi quan trọng nhất: Rốt cuộc, chúng ta đang cố gắng đạt được điều gì? Điều gì thực sự mang lại hạnh phúc cho ta? Tại sao chúng ta cần bận tâm? Và liệu những gì ta đang làm có thực sự gắn với giá trị đích thực hay không?
Sự say mê thái quá với việc thực thi kéo theo những hệ lụy đáng buồn. Ta lao vào hoàn thành những mục tiêu được chọn vội vã, kiệt sức trong mù quáng, trói mình vào lịch trình, hạn chót và các chỉ tiêu – nhưng suốt chặng đường đó, ta tránh né việc tự hỏi: Ta thực sự cần gì để sống một đời đáng giá? Để rồi thường đến cuối đời, sau những nỗ lực phi thường, ta mới nhận ra mình đã đặt sai đích đến ngay từ đầu.
Có lẽ điều này không nên làm ta ngạc nhiên, vì trí óc con người vốn đã thiên lệch rõ rệt về hành động hơn là suy ngẫm chiến lược. Theo góc nhìn tiến hóa, việc đặt câu hỏi lớn lao về mục đích sống chưa bao giờ là ưu tiên hàng đầu. Suốt phần lớn lịch sử, các mục tiêu chiến lược luôn hiển nhiên: kiếm đủ cái ăn, duy trì nòi giống, vượt qua mùa đông và bảo vệ bộ tộc khỏi nguy cơ bị tấn công. Những khó khăn thực sự luôn nằm ở khâu thực thi: làm sao nhóm lửa khi trời mưa, chế tạo mũi tên sắc hơn, tìm dâu dại hay loại lá chữa viêm… Chúng ta là hậu duệ của những thế hệ đã miệt mài khám phá ra vô vàn cách giải quyết phức tạp để phục vụ những mục tiêu căn bản.
Chỉ khi bước vào thời hiện đại – khi xung quanh ta tràn ngập các lựa chọn về cách sống, và mục tiêu không còn là sự sống còn mà là hạnh phúc – thì các câu hỏi chiến lược mới trở nên vừa cần thiết vừa đắt giá khi bị lãng quên.
Thế nhưng, giáo dục chính thống chẳng mấy khi chuẩn bị cho ta điều đó. Ở trường, “học chăm chỉ” đơn giản có nghĩa là làm theo giáo trình một cách ngoan ngoãn, chứ không phải nghi vấn xem liệu giáo trình ấy có đúng đắn hay không. Câu hỏi “Tại sao chúng ta phải học môn này?” thường bị thầy cô coi là một sự xúc phạm, một lời khiêu khích, thay vì là dấu hiệu của một tư duy phản biện đầy triển vọng.
Khi bắt đầu đi làm, hầu hết các công ty chỉ muốn nhân viên thực thi mệnh lệnh, chứ không muốn họ đặt câu hỏi về tính đúng đắn của những chỉ thị đó. Phải đến tận trung niên, ta mới được khuyến khích – hoặc buộc phải – lần đầu tiên suy ngẫm nghiêm túc về chiến lược của đời mình.
Ngay cả trong cuộc sống thường ngày, việc đặt ra những câu hỏi chiến lược thường bị coi là phiền toái hoặc kỳ quặc. Hỏi rằng: “Làm điều này để làm gì?” dễ bị hiểu lầm thành một thái độ tiêu cực, khiêu khích.
Nếu chúng ta nghiêm túc hỏi những người xung quanh: “Kỳ nghỉ thế nào mới là ý nghĩa?”, “Một mối quan hệ có mục đích gì?”, “Thế nào là một cuộc trò chuyện đáng giá?” hay “Tại sao chúng ta cần tiền?”, ta có nguy cơ bị coi là ngớ ngẩn hoặc phô trương, như thể những câu hỏi lớn lao này vốn dĩ chẳng bao giờ có câu trả lời.
Nhưng thực tế không phải vậy. Nguy cơ không nằm ở chỗ ta hỏi, mà ở chỗ ta không dám đặt những câu hỏi này một cách đủ sâu sắc ngay từ đầu. Trên thực tế, chúng ta đã có trong tay rất nhiều mảnh ghép thông tin – dù rời rạc, lộn xộn nhưng lại vô cùng giá trị – để giúp giải đáp những câu hỏi lớn lao ấy. Ta đã trải qua đủ số chuyến đi, đã mua sắm không ít, đã yêu, đã tan vỡ, đã đổi công việc, và đã từng quan sát sự liên kết giữa những gì mình làm với cảm giác thật sự bên trong. Tất cả những trải nghiệm đó, về lý thuyết, chính là nguyên liệu thô để ta chiêm nghiệm về hạnh phúc, mục đích sống, ý nghĩa cuộc đời và đích đến đúng đắn của con người.
Vấn đề không nằm ở dữ liệu, mà là ở cách ta xử lý chúng. Ta cần phải sàng lọc những trải nghiệm qua lăng kính của những câu hỏi lớn lao hơn. Hãy dũng cảm thay đổi trọng tâm suy nghĩ của mình, từ việc chỉ chăm chăm thực thi sang việc ưu tiên chiến lược.
🌷 XOAY CHUYỂN
Bước đầu tiên để thay đổi là hãy nhận thức rõ cách mà ta đang sử dụng thời gian của mình: có thể ta đang dành tới 95% thời gian tỉnh táo để thực thi và chỉ 5% cho chiến lược. Khi nhận ra sự thiên lệch bất hợp lý này, ta cần cố gắng điều chỉnh, đảm bảo rằng ít nhất 20% nỗ lực của mình từ nay sẽ dành cho việc suy ngẫm về những câu hỏi sâu xa “tại sao” – trước khi cho phép bản thân “thư giãn” quay lại guồng quay quen thuộc của công việc thường nhật.
Hãy quan sát xem ta thường xuyên và tự nhiên lao vào thực thi ý tưởng đến mức nào, mà chưa từng đưa chúng qua sự cân nhắc thấu đáo. Hãy ghi nhận cảm giác bất an của mình khi đối mặt với những câu hỏi như: Tại sao điều này lại đáng để thực hiện? Nếu mọi thứ diễn ra suôn sẻ, vài năm nữa tôi sẽ thực sự đạt được gì? Điều này có liên quan gì đến những gì khiến tôi cảm thấy trọn vẹn? Ý nghĩa của việc này là gì?
Đồng thời, hãy chú ý đến sự hào hứng đầy ngây thơ của ta khi vội vã lao vào các dự án, chỉ lo lắng về những rắc rối nhỏ ở tầng thực thi, và cố gắng để bản thân “bận rộn” đến mức không bao giờ còn thời gian cho sự phản tư. Hãy nhận ra lòng trung thành âm thầm của ta dành cho tốc độ thay vì sự chiêm nghiệm.
Để hỗ trợ hành trình này, ta cần vẽ lại vị trí của danh vọng, giảm bớt sự hào nhoáng hiện tại đang bám lấy nhịp sống hối hả, và nâng cao giá trị của những suy tư trầm lặng. Ta cần một cái nhìn tập thể mới về ý nghĩa của “lao động cật lực” – và cả về hình ảnh của nó. Người làm việc chăm chỉ thật sự không nhất thiết phải là người chạy từ cuộc họp này đến cuộc họp khác, hay luân phiên xử lý các cuộc gọi quốc tế. Đó có thể là người ngồi lặng lẽ bên cửa sổ, thả ánh mắt theo những đám mây, thỉnh thoảng chống đầu vào hai bàn tay và ghi lại vài dòng trong một cuốn sổ nhỏ.
🌷 AI MỚI THỰC SỰ ĐANG LÀM VIỆC?
Chúng ta cần được hỗ trợ để vượt qua sự khó chịu khi phải suy nghĩ chiến lược. Ta cần được nhắc nhở rằng việc cảm thấy bị cám dỗ hành động ngay thay vì suy tư không khiến ta trở nên yếu đuối hay lười biếng một cách đặc biệt. Hãy tha thứ cho chính mình khi ta trốn tránh những câu hỏi lớn lao về ý nghĩa hay mục đích. Ta cần được khuyến khích kiên trì đối mặt với những câu hỏi về ý nghĩa, ngay cả khi mọi khao khát trong ta thôi thúc tìm đến hộp thư đến, lướt qua tin tức hay chìm vào các công việc thường nhật. Hãy nhận ra một sự thật đáng khiêm nhường: chúng ta (tất cả) đều lười biếng một cách kỳ lạ khi đối diện với những điều thực sự quan trọng.
Thời Trung Cổ, người ta tin rằng điều quan trọng nhất cần suy ngẫm là về Chúa. Ngày nay, điều mà hầu hết chúng ta cần tập trung chú ý lại chính là mục đích sống của mình. Nhưng vào thời đó, những người lãnh đạo tinh thần hiểu rằng việc duy trì sự tập trung lâu dài và không xao lãng là một yêu cầu vô cùng khó khăn đối với bản chất tâm lý vốn mong manh và dễ phân tán của con người. Họ hiểu rằng tâm trí con người luôn muốn trốn chạy khỏi chính nó – và nhận ra rằng cần có những biện pháp thật quyết liệt để giúp chúng ta giữ vững sự tập trung. Một trong những sáng tạo mang tính đột phá đó chính là việc phát minh ra tu viện.
Tu viện đưa ra một loạt cải cách nghe có vẻ cực đoan để giảm thiểu sự xao lãng. Họ cho rằng, để giữ tâm trí được thanh tịnh, người ta cần sống cách xa thị trấn và thành phố, thường là trên sườn núi, vách đá, hoặc ở những vùng đồng quê hẻo lánh. Kiến trúc của tu viện cũng cần phải trang nghiêm, vững chãi và đầy uy nghiêm, như một lời nhắc nhở không ngừng về tầm quan trọng của việc mình đang làm. Tường của tu viện thường rất cao và dày, ít cửa và không có những khung cửa sổ lớn nhìn ra thế giới bên ngoài. Bên trong, có thể sẽ có những sân nhỏ khép kín hoặc đài phun nước tĩnh lặng, nơi tiếng nước chảy róc rách giúp tâm trí được bình ổn.
Phòng ngủ trong tu viện phải thật đơn giản, chỉ cần có một chiếc giường và một chiếc bàn – nhưng vẫn phải được xây dựng chỉn chu và nâng đỡ tinh thần. Thêm vào đó, Kitô giáo thời Trung Cổ còn phát triển một bộ quy tắc để sống trong tu viện. Một trong những người đầu tiên đặt nền móng và có sức ảnh hưởng lớn nhất là một quý tộc La Mã sống vào cuối thế kỷ thứ 5, tên là Benedict, người đã thành lập nhiều tu viện ở Ý và viết một cẩm nang hướng dẫn dành cho các tín đồ của mình. Cuốn sách ấy mang một cái tên giản dị nhưng đầy nhấn mạnh: “Bộ Quy Tắc” (The Rule).
🌷 NHỮNG LỜI KHUYÊN SÂU SẮC TRONG TU VIỆN
Những quy tắc trong “Bộ Quy Tắc” được viết với sự tinh tế và táo bạo. Chúng không chỉ hướng dẫn cách sống mà còn nhấn mạnh đến sự cân bằng giữa thể chất, tinh thần và tâm hồn. Những lời dạy này bao gồm:
Ăn uống: Quy tắc 39: Ngoại trừ những người bệnh yếu, tất cả mọi người phải kiêng hoàn toàn việc ăn thịt động vật bốn chân.
Mỗi ngày, người trong tu viện chỉ được ăn hai bữa đơn giản nhưng đủ chất. Thịt cừu và thịt bò bị tránh dùng vì chúng dễ gây buồn ngủ, trong khi thịt gà và cá với số lượng nhỏ được xem là có lợi. Trong giờ ăn, mọi người không được nói chuyện với nhau, thay vào đó, họ lắng nghe một người đọc sách – những cuốn sách quan trọng và mang tính khai sáng. Nếu cần điều gì, họ chỉ được ra dấu bằng tay.
Im lặng: Hầu hết thời gian trong ngày phải dành cho sự yên tĩnh. Chỉ được phép nói chuyện ở những nơi và thời điểm nhất định. Mọi lời đồn đại hay bình luận ác ý đều bị nghiêm cấm vì chúng có sức hút dễ làm phân tâm.
🌷 Tóc và trang phục:
Để tránh bị xao nhãng, mọi người phải mặc trang phục giống nhau, đơn giản, tiện dụng và không quá đắt tiền. Để ngăn thói quen nghịch tóc, tốt nhất là cạo trọc hoặc giữ tóc gọn gàng.
🌷 Tập thể dục:
Quy tắc 35: Anh em trong tu viện phải phục vụ lẫn nhau, không ai được miễn trừ công việc bếp núc, trừ khi bị ốm.
Những người dành nhiều thời gian suy tư và làm việc trí óc cần thực hiện các hoạt động thể chất hàng ngày, như quét sàn hay nhổ cỏ trong vườn rau. Những công việc lặp đi lặp lại, nhẹ nhàng này giúp tâm trí thư giãn và tập trung hơn.
🌷 Thói quen:
Người trong tu viện phải đi ngủ sớm và thức dậy sớm. Việc duy trì một thói quen đều đặn, lặp lại hàng ngày là điều rất quan trọng.
🌷 Tình dục:
Mọi người phải ăn mặc và hành xử một cách giản dị, kín đáo. Không được khuyến khích bất kỳ cảm xúc hay hành động nào dẫn đến dục vọng, vì tình dục có thể phá vỡ sự tập trung và làm xáo trộn tâm trí.
🌷 Nghệ thuật:
Ở những vị trí chiến lược trong tu viện, người ta đặt những tác phẩm nghệ thuật đẹp đẽ hoặc đầy cảm xúc để nhắc nhở về ý nghĩa sâu sắc của việc chiêm nghiệm và suy ngẫm.
Ngày nay, có lẽ chúng ta không còn quá bận tâm đến việc loại bỏ những xao lãng để củng cố mối quan hệ với Chúa. Thay vào đó, vấn đề xao lãng hiện hữu rõ nét hơn khi chúng ta cố gắng nhìn nhận lại mục tiêu của mình: tâm trí ta liên tục bị kéo vào những cơn mơ màng vô định, như suy đoán xem ai đó mua đôi giày hay tai nghe ở đâu, hay lo lắng vì mái tóc phía sau đang rối tung một cách khó chịu…
Để chấm dứt sự thống trị đầy bi kịch của những điều phân tán, ta có thể, theo gương Thánh Benedict, tưởng tượng ra một số bước hỗ trợ tư duy chiến lược, giúp ta quay về với điều cốt lõi:
🌷 Chế độ ăn uống
Hãy để ý kỹ lưỡng đến tác động của thực phẩm đối với cách chúng ta suy nghĩ. Tập trung vào rau củ và có lẽ là những loại cá nhẹ, thanh đạm. Một cơ thể được nuôi dưỡng lành mạnh sẽ tạo nền tảng cho một trí óc sáng suốt.
Trang phục công sở. Lý tưởng nhất là trang phục thanh lịch nhưng đủ giản dị để giảm bớt những suy nghĩ gợi dục hay phù phiếm. Sự đơn giản giúp ta tập trung vào những điều thực sự quan trọng.
Tập thể dục. Đan xen giữa những khoảng thời gian suy tư, ta có thể dành vài phút làm vườn, sửa chữa vật dụng nhỏ – những công việc lặp đi lặp lại này vừa giúp thư giãn vừa làm mới tâm trí.
🌷 Cấm Internet
Điều này nghe có vẻ cổ hủ, ngây thơ hoặc lỗi thời, nhưng có lẽ đã đến lúc ta thẳng thắn thừa nhận rằng có những công nghệ vượt quá khả năng tự kiểm soát của chúng ta. Không phải là thất bại nếu ta quyết định không dành cả đời để kiểm tra tin tức hay cuốn vào mạng xã hội vô tận.
🌷 Kiến trúc
Không gian làm việc cần mang lại sự tĩnh lặng và trang nghiêm. Các phòng làm việc nên ít có thiết kế mở hơn, thay vào đó là những căn phòng nhỏ riêng biệt – những “ô nghĩ” giúp tâm trí lắng lại. Một không gian gợi cảm giác yên bình, nơi con người có thể sống và làm việc một cách trọn vẹn.
🌷 NGHỆ THUẬT
Trưng bày những hình ảnh đẹp gợi nhắc về sự cao quý của công việc suy tư. Những bức tranh về con người đang trầm ngâm, đôi mắt hướng ra cửa sổ, có thể là nguồn cảm hứng mạnh mẽ.
Tu viện thời Trung cổ nhắc nhở chúng ta rằng, để tập trung tâm trí vào những điều nghiêm túc và khó khăn, đôi khi ta cần thực hiện những bước đi táo bạo – những điều có thể khiến người khác thấy kỳ lạ hay phóng đại.
Việc thiết lập điều kiện để suy nghĩ một cách thấu đáo cần đến sự đầu tư suy tư nghiêm túc – một điều mà xã hội hiện đại chưa thực sự chú ý đến, bởi họ chưa hoàn toàn nhận ra sự bám rễ mạnh mẽ của xao lãng trong cuộc sống chúng ta. Nhưng cam kết dành thời gian thường xuyên cho những suy ngẫm chiến lược là một hành động cao quý và cần thiết.
Để suy nghĩ hiệu quả hơn, chúng ta cần xây dựng “tu viện của tâm trí” cho riêng mình – nơi trú ngụ của sự tĩnh lặng, tập trung và những mục tiêu sống thật sự.
Nguồn: HOW WE PREFER TO ACT RATHER THAN THINK – THE SCHOOL OF LIFE
Image: © Flickr/Matthias Ripp
